Anadolu'nun Kayıp Dilleri
UNESCO Dünya Tehlike Altındaki Diller Atlası'na göre Türkiye’de, yok olmuş veya yok olma tehlikesi altında 18 dil bulunuyor.
Eski Anadolu’da arkalarında çeşitli izler bıraktıkları hâlde kaybolup gittikleri söylenebilecek çeşitli halklar vardır. Bunların bazılarını epigrafik buluntulardan, bazılarını Helen, Roma, Asur ve Pers kaynaklarından bilmekteyiz. Yaklaşık olarak MÖ II. binyılın başlarından itibaren Anadolu’da yaşayan her toplum ne yazık ki yazılı kültüre geçememiş ya da geçmemiştir. Frigyalılar, Lidyalılar, Likyalılar, Karyalılar ve Sideliler gibi yazılı kültüre geçenlerin ancak bir bölümü kendilerine özgü yazı sistemleri kullanmıştır. Anadolu’daki bazı toplumların ise dilleri bilinen dil aile sistemiyle benzeşmemesinden dolayı hâlen çözülememektedir.
Bugün ise dünyada farklı lehçelerin kullanımı ile birlikte yaklaşık 7000 dil kullanılmakta, bu dillerden yaklaşık 2000 tanesi tehlike altındadır. Türkiye’de günlük yaşamda 36 farklı dil kullanılırken, Unesco’ya göre bu dillerin 18’i yok olmak üzere, 3’ü ise kaybolmuş durumda. Ubıhca, Mlahso ve Kapadokya Yunancası artık konuşulmuyor. Hertevin ise yok olmak üzere. Romanca, Batı Ermenicesi, Hemşince, Lazca, Pontus Yunancası, Abazaca, Suret, Kırmancki de yok olma tehlikesi ile karşı karşıya olan dillerden.
Kaybolan her dil insanlık tarihinden de bir parçayı alıp götürür. Anadolu topraklarının zenginliği, çok renkliliğinden gelmektedir. Birbirine karışmış kültürlerle harmanlanmış bir coğrafyada kaybolup gitmiş insanlardan ve dillerden bize kalanların izlerini sürerken, çok dilliliğin verdiği zenginliği korumak hepimizin elinde!
Kırılgan
Çocukların çoğu bu dilleri konuşuyor ancak genellikle sadece evlerinde aileleriyle kullanabiliyorlar. (Abhazca, Adigece, Çerkezce ve Zazaca)
Kesinlikle Tehlikede
Çocuklar bu dilleri artık evde anadil olarak öğrenmiyor. (Hemşince, Lazca, Pontus Yunancası, Abazaca, Batı Ermenice, Romanca ve Suret)
Ağır Tehlikede
Aile büyükleri ya da yaşlı nesillerin konuştuğu diller. Ebeveynler dilleri anlasa da çocuklarıyla ya da kendi aralarında konuşurken kullanmıyorlar. (Hervetince)
Ciddi Tehlikede
Dili konuşan en genç bireyler büyük ebeveynler ve daha yaşlı nesiller. Onlar da dile tam hakim değil.
(Ladino, Süryanice,Gagavuzca)
Kayıp Diller
Dili konuşan son kişi de hayatını kaybetmiş. Dile sadece yazılı kaynaklardan ulaşılabiliyor. ( Mlahso, Ubıhca ve Kapadokya Yunancası).
Ciddi Tehlikede
Ladino
Diğer isimleri: Yahudi İspanyolcası, Judeo Espanyol
Dünya genelinde konuşan kişi sayısı: Günümüzde Yahudi İspanyolcasını yaklaşık 100.000 ila 200.000 kişinin konuştuğu düşünülmekle birlikte tam sayı bilinmemektedir. 1976 kayıtlarına göre Türkiye’de, çoğu İstanbul ve İzmir’de, 8 bin kişi tarafından konuşulmaktayken bugün 50 yaş ve üstünün konuşabildiği, daha genç kuşaklarda ise dilin kaybolmaya yüz tuttuğu görülmektedir.
Bölgeler: İsrail dışında; Türkiye’de İstanbul, İzmir, Bursa, Yunanistan’da Atina ve Selanik, Bulgaristan, Kuzey Afrika Ülkeleri, Güney Amerika Ülkelerinde ufak farklılıklarla konuşulmaktadır.
Konuşulduğu ülkeler: Türkiye, İsrail
Ciddi Tehlikede
Süryanice
Diğer isimleri: Turoyo
Dünya genelinde konuşan kişi sayısı: Süryanice; Mardin’in Midyat ilçesi, Kuzey Suriye ile Almanya ve İsviçre’deki göçmenlerce toplam 50 bin kişi tarafından konuşulmaktadır.
Bölgeler: Midyat-İdil-Dargeçit-Nusaybin bölgesindeki Süryaniler Turoyo konuşurlar. Mardin Merkez-Ömerli-Savur üçgeninde Süryaniler Arapça konuşur ve birbirlerini anlamazlar.
Konuşulduğu ülkeler: Türkiye, Süryanilerin yaşadığı Avrupa Ülkeleri
Kesinlikle Tehlikede
Süryaniceye benzeyen Suret (Surayt)
Diğer isimleri: Doǧu Süryanice, Urmice
Dünya genelinde konuşan kişi sayısı: Tam sayısı bilinmemekle beraber Doǧu Süryani Kilisesi’ne bağlı üyeler tarafından konuşulmaktadır. Bu kişiler Nasturi ve Kildani kiliselerine baǧlı ve bu kiliselerden geçmişte kopmuş Protestanlardır. Bu çaǧdaş dil, ilk defa Amerikan misyonerlerinin yardımıyla 1840’ta İran’ın kuzeybatısında kalan Urmi’de [Rezaiye] Nasturice alfabe ile yazıya döküldüğünden bilim dünyasında ona “Urmice” de deniliyor.
Bölgeler: Süryanice’ye benzeyen Suret’i Türkiye’de konuşan kalmadı; konuşanların çoğu başka ülkelere göçtü.
Konuşulduğu ülkeler: Kuzey Irak, Batı İran
Kesinlikle Tehlikede
Batı Ermenice
Diğer isimleri: Türkiye Ermenicesi veya İstanbul Ermenicesi
Dünya genelinde konuşan kişi sayısı: 1915’e kadar tüm İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde konuşulmakta olan dil, 1915-17’deki Ermeni Tehciri ve dış ülkelere yapılan göçlerden dolayı bugün daha çok Ermeni diasporası tarafından konuşulmaktadır. Türkiye’de 60.000 üzerindeki Ermeni nüfusunun sadece yüzde 18’i anadili olarak Ermenice konuşmaktadır.
Bölgeler: İstanbul ve dünyaya yayılmış olan Ermeni diasporası ile Ermeni işgali altındaki Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ bölgesine göç edenler tarafından buralarda da az da olsa konuşulmaktadır.
Konuşulduğu ülkeler: Türkiye ve Ermeni Diasporası
Kesinlikle Tehlikede
Pontus Yunancası
Diğer isimleri: Pontiaka, Romeika
Dünya genelinde konuşan kişi sayısı: Yunanistan’da 200.000 kişi olmak üzere çoğunlukla Batı Trakya ve Makedonya’ya yerleşen 1923 mübadilleri tarafından konuşulmaktadır. Türkiye’de konuşan kişi sayısı belli olmamakla birlikte 1965 Türkiye Nüfus sayımında 4535 kişi ana dil olarak bu dili konuştuklarını bildirmiştir.
Bölgeler: 1923 Türkiye Yunanistan nüfus mübadelesine değin İnebolu ile Batum arasında yaşayan Rumlar tarafından konuşulmuş, günümüzde Müslümanlar tarafından Anadolu’da sadece Trabzon’a bağlı 50 civarında köyün yanı sıra, Yunanistan’a gönderilen Ortodoks Hristiyan mübadillerin yaşadığı kentlerde konuşulmaya devam etmektedir.
Konuşulduğu ülkeler: Türkiye, Yunanistan
Ağır Tehlikede
Hertevince
Diğer isimleri: Keldanice
Dünya genelinde konuşan kişi sayısı: Türkiye’de 1960’lı yıllarda 1000 kadar kişi tarafından konuşulan bu dil, ilk kez 1970 yılında Alman Dilbilimci Otto Jastrow tarafından keşfedilmiş ve 1988 yılında yayınlanmıştır. Hertevin Köyü’nde yaşayan son Keldani aileler, 80’li yılların başında gördükleri baskılar ve yaşadıkları güven probleminden dolayı önce Mersin’e sonra da Avrupa’nın birçok ülkesine göç etmişlerdir. Günümüzde köyde bu dili konuşabilen 4 kişi kalmıştır. Bunlar da köydeki tek Müslüman kürt aile mensuplarıdır.
Bölgeler: Bazı tarihi kayıtlarda Hertevin dışında Siirt merkezde Koçlu Köyü, Kurtalan’a bağlı Yürekveren (Binof), Eruh’a bağlı Bağgöze (Benkof), Pervari’ye bağlı Taşdibek (Piroz) ve bugünkü adları bilinmeyen Borem ve Arganis gibi köylerin eskiden Keldani yerleşimi olduğu belirtilmektedir.
Konuşulduğu ülkeler: Türkiye ve Keldanilerin yaşadığı Avrupa Ülkeleri (Almanya, Fransa, Belçika ve Hollanda)
Kesinlikle Tehlikede
Romanca (Çingenece)
Diğer isimleri: Romani, Romanes
Dünya genelinde konuşan kişi sayısı: Tam sayı bilinmemekle beraber dünya üzerindeki Roman nüfusunun 15-20 milyon arasında olduğu tahmin edilmektedir. Romanca, Çingenelerin yaşadığı tüm ülkelerde konuşulur ancak bölgeden bölgeye çok fazla değişkenlik gösterir ve birçok Çingene bu dili unutup yaşadıkları ülkenin dilini konuşmaya başlamıştır.
Bölgeler: İspanya’dan Ukrayna’ya kadar tüm Avrupa ve Balkan coğrafyası
Konuşulduğu ülkeler: Türkiye dâhil Çingenelerin yaşadığı tüm ülkeler.
Kayıp Dil
Mlahsô
Diğer isimleri: Batı Süryanicesi
Dünya genelinde konuşan kişi sayısı: Prof. Otto Jastrow, Der neuaramaische Dialekt von Mlaẖso (Provinz Diyarbekir), 1994, adı ile Mlahsô dilini derleyen kitabı yayımlamıştır. Bu dil, 1995 yılında Diyarbakır’dan Suriye’ye göçen köylülerden İbrahim Hanna’nın 1998’de Suriye’nin Kamışlı kentinde ölümüyle dünyadan kaybolup yok olmuştur.
Bölgeler: Diyarbakır’ın Lice ilçesine baǧlı Mlaẖso köyü ve çevresinde kalan onlarca köy tarafından kullanılıyordu, tüm sakinler Suriye’ye göç etti.
Konuşulduğu ülkeler: Türkiye
Kayıp Dil
Ubıhça
Diğer isimleri: Ubik
Ubıhça en son Çarlık Rusyası’nın Kafkasya’yı işgali sürecinde, 1864 yılında, Osmanlı Türkiye’sine sürülen Ubıhların bir kısmının yerleştiği Manyas’ın Hacıosman köyü (Ubıhça adı, Lakaşhüe yani “yürüyen beyaz tavşan”) yaşlıları arasında konuşuluyordu. Diğer köylerin yaşlıları arasında biliniyor ama artık konuşulmuyordu. Hacıosman köyünden olup Ubıh dilini konuşan son kişi olan Tevfik Esenç’in 8 Ekim 1992’de ölmesiyle Ubıhça ölü bir dil olmuştur. 82 sessiz, 3 sesli harfin bir araya gelerek oluşturdukları 4 bine yakın kelime maalesef bugün yok olmuştur.
Bölgeler: Kafkasya
Konuşulduğu ülkeler: Türkiye
Kayıp Dil
Kapadokya Yunancası
Diğer isimleri: Ürgüpçe, Anadolu Yunancası
Dünya genelinde konuşan kişi sayısı: Tam olarak bilinmiyor. Kapadokya’da yaşayan Rumlar 1920’lerdeki nüfus mübadelesi sırasında Orta ve Kuzey Yunanistan’a yerleştirildiler. Hızla Modern Yunancaya geçtiler ve kendi dillerinin 1960’lardan beri yok olduğu düşünülüyordu. 2005 yılında Mark Janse ve Dimitris Papazachariou, Yunanistan’ın kuzey ve orta kesimlerinde hâlen bu dili konuşan kişiler olduğunu keşfedene kadar dili konuşan kimse olmadığı düşünülüyordu.
Bölgeler: Nüfus mübadeleleri öncesinde Kapadokya, Konya’nın Sille, Kayseri’nin Faraşa (Pharasa) köyü ve komşu köyler.
Konuşulduğu ülkeler: Türkiye, Yunanistan
Ciddi Tehlikede
Gagavuzca
Diğer isimleri: Gagauzca
Dünya genelinde konuşan kişi sayısı: Yaklaşık 300.000 kişi tarafından, çoğunluğu Moldova’daki Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi’nde yaşayan Gagavuzların konuştuğu dildir. Ayrıca Bulgaristan’da Varna bölgesinde 5 bin kişilik Gagauz halkı ile Romanya, Yunanistan, Kazakistan ve Kafkasya’da belirsiz sayıda Gagauz yaşamaktadır. 1921’e kadar Edirne’nin Havsa kasabası yakınlarındaki 11 köyde de Gagavuzlar yaşamaktayken ırk ve dile değil, dine göre bir mübadele yapıldığı için, bugün bu topluluk Meriç Nehri’nin hemen ötesinde bulunan Orestiada şehri ve köylerinde yaşamaktadır.
Bölgeler: Doğu Avrupa, Kafkasya
Konuşulduğu ülkeler: Moldova, Rusya, Ukrayna, Yunanistan, Bulgaristan
Kesinlikle Tehlikede
Abazaca
Dünya genelinde konuşan kişi sayısı: Abazaların konuştuğu bu dil, Abhazca ile yakın akrabadır. Bugün Kuzey Kafkasya’da 40.000 kişi tarafından konuşulur. Abazaların önemli bölümü (%75) 1864 göçüyle Osmanlı topraklarına sürülmüşlerdir. Büyük sürgünden sonra ana yurtlarında (Karaçay-Çerkesya) kalan 10.000 kişi, bugün tekrar 40.000 nüfusa ulaşmıştır.
Bölgeler: Kafkasya, Anadolu
Konuşulduğu ülkeler: Rusya Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti, Türkiye
Kırılgan
Abhazca
Diğer isimleri: Abhaz dili, Abxazo
Dünya genelinde konuşan kişi sayısı: Abhazca asıl olarak, resmî dil olarak da kullanılan Abhazya’da 150.000 kişi tarafından konuşulur. 1995 tarihli Gürcistan Anayasası, Abhazya’da ikinci resmî dil statüsü tanımıştır. Abhaz Dernekleri Federasyonuna göre, Türkiye’nin birçok bölgesinde sayıları 500.000-700.000 civarında Abhaz’ın yaşadığı tahmin edilmektedir.
Bölgeler: Kafkasya, Anadolu (Kocaeli, Sakarya, Düzce ve Bolu)
Konuşulduğu ülkeler: Abhazya, Türkiye, Suriye, Almanya, Hollanda, ABD, Rusya ve Acaristan
Kırılgan
Adigece
Diğer isimleri: Batı Çerkezcesi
Dünya genelinde konuşan kişi sayısı: Adigece, 1864’te Türkiye’ye yapılan göçten önce 2.000.000 dolayında bir nüfus tarafından konuşuluyordu. Adigece, Diaspora’daki Çerkezlerin büyük çoğunluğu tarafından, başta Türkiye olmak üzere hâlen konuşulmaktadır ve bugün Rusya Federayonuna bağlı Adıgey Cumhuriyeti’nde resmî dildir. 2002’de Rusya Federasyonu’ndaki toplam Adige sayısı 131.769 idi.
Bölgeler: Kafkasya
Konuşulduğu ülkeler: Türkiye, Irak, Suriye, Ürdün, Lübnan, İsrail, Libya, Tunus, Kıbrıs, Bulgaristan, Sırbistan, Kosova, AB, İsviçre, ABD, Kanada ve Avustralya.
Kırılgan
Çerkezce
Diğer isimleri: Batı Çerkezcesi, Doğu Çerkezcesi
Dünya genelinde konuşan kişi sayısı: Çerkez dilleri, Kuzey Kafkasya’da ve Kafkasya’dan Osmanlı İmparatorluğu topraklarına sürülüp tehcir ettirilen ve bugün Türkiye, Ürdün, Suriye ve İsrail gibi ülkelerde yaşayan diaspora Çerkezlerinin dili ya da lehçeler birliğidir. Batı ve Doğu olmak üzere her biri resmî olarak dil kabul edilen iki formu bulunur. En yakın akrabası 1992 yılında soyu tükenen Ubıhça, en uzak akrabaları ise Abazacaile Abhazca’dır. Rusya’da 2010 rakamlarına göre Batı Çerkezcesini konuşanlar 117.489, Doğu Çerkezcesini konuşanlar ise 515.672 kişidir.
Bölgeler: Kuzey Kafkasya
Konuşulduğu ülkeler: Türkiye, Ürdün, Suriye ve İsrail
Kesinlikle Tehlikede
Hemşince
Diğer isimleri: Homşetsi, Homşetsi lizu
Dünya genelinde konuşan kişi sayısı: Hemşince, Batı Ermenice’nin kuzey ve doğu alt grubu olarak da yorumlanır.Türkiye’de başta Artvin’in Hopa ilçesindeki Laz köyleri içinde kalan bazı köylerde yoğun olmak üzere Borçka ilçesi ve bazı muhacirlerce Batı Marmara’da konuşulur. Bunun dışında Ermeni Tehciri’nden sonra sürgüne giden Hemşinlilerce; Gürcistan’ın özellikle Gagra kentinde, Rusya’nın da Stravropol oblastında yaşayan halk tarafından konuşulur. Tahminî konuşucu sayısı birkaç yüz bindir. Türkiye’de 40 bin kadar insan tarafından konuşulur.
Bölgeler: Doğu Karadeniz, Kafkasya
Konuşulduğu ülkeler: Türkiye, Rusya, Gürcistan, Ermenistan.
Kesinlikle Tehlikede
Lazca
Diğer isimleri: Lazuri nena
Dünya genelinde konuşan kişi sayısı: Dünya genelinde Türkiye yoğunlukta olmak üzere 300.000 kişi tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir. Lazca Türkiye’nin Doğu Karadeniz kıyı şeridinde Rize ilinin Pazar ilçesinden Gürcistan’ın Türkiye ile paylaştığı Sarp köyüne kadar yaşayan Laz halkı tarafından konuşulmaktadır. Ayrıca 1877-78 Osmanlı – Rus savaşı (93 harbi) sonrası göç edilen Marmara bölgesinde bazı köylerde de konuşulmaktadır. Bunun yanı sıra Gürcistan’ın Batum, Lazların sürgüne gittiği; Estonya, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya, Yunanistan gibi ülkelerde kalan Lazlar tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir. Maddî sebepler sonucu göç edilen Almanya, Hollanda, Fransa, Avusturya, İsviçre, İsveç gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan Lazlarca da konuşulmaktadır.
Bölgeler: Doğu Karadeniz, Güney Kafkasya
Konuşulduğu ülkeler: Türkiye, Gürcistan, Estonya, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya, Yunanistan, Almanya, Hollanda, Fransa, Avusturya, İsviçre, İsveç
Kırılgan
Zazaca
Diğer isimleri: Dımılki-Dımıli, Zazaki, KIrdki-Kırdi, Kırmancki
Dünya genelinde konuşan kişi sayısı: Zazaca Dili, coğrafi olarak Türkiye’nin doğusunda, Tunceli, Palu (Elazığ), Bingöl, Siverek, Erzincan ve Varto’dan oluşan üçgende ve Bitlis’in batısında Mutki civarındaki köylerde de konuşulan dildir. Sayıları kesin olarak bilinmemekle birlikte yaklaşık olarak 4 ile 6 milyon arası kişi tarafından konuşulur. Türkiye’de yaşayan Zazalar dışında özellikle Almanya, Hollanda, Avusturya, Fransa, İsviçre ve İsveç gibi ülkelerde yaşayan önemli sayıda Zazaca konuşan veya Zaza olan nüfus bulunmaktadır.
Bölgeler: Doğu Anadolu
Konuşulduğu ülkeler: Türkiye, Almanya, Hollanda, Avusturya, Fransa, İsviçre ve İsveç
